[ Pobierz całość w formacie PDF ]
niknął wśród rzeczy, filozofia XIX wieku czyni go
biernym przedmiotem procesu przemian. Jej naj-
bardziej rozpowszechniony kierunek, a mianowicie
ewolucjonizm Spencera, głosił złudną wiarę w bez-
względną wartość postępu i w niezaprzeczalną wyż-
szość terazniejszości nad przeszłością.
W każdym jednak razie zarówno w wieku
XVIII, jak i w wieku XIX zaznacza się rozdzwięk
pomiędzy konstrukcjami myślowymi filozofów a
bezpośrednią i żywą rzeczywistością ludzką. Dla-
tego właśnie w końcu XIX wieku nastąpiła gwał-
towna reakcja, której wyrazem jest pragmatyzm
Jamesa i humanizm Anglika Schillera. Wyrażają
oni obydwaj przekonanie, że terazniejszość ludzka
ma swój ciężar gatunkowy, toteż powołują się oni
na przeszłość lub na przewidywania dotyczące
przyszłości tylko w ścisłym związku z działaniem
w terazniejszości i tylko wówczas, gdy może to
mieć dorazną przydatność. W ich ujęciu człowiek
nie jest wynikiem dedukcji ani przedmiotem spe-
kulacji filozoficznych, lecz doświadczeń i prób.
W tym samym mniej więcej czasie Bergson nadaje
spirytualizmowi charakter pozytywny. Nie usiłuje
on czegoś konstruować, lecz chce jedynie posze-
izyć granice doświadczenia. Intuicję uważa on za
pewnego rodzaju doświadczenie, rządzące się bez-
sprzecznie innymi prawami niż doświadczenie w
sensie tradycyjnym, lecz niemniej uprawomocnione
i pewne. Ewolucja zaś w jego ujęciu nie jest jak
u Spencera ustalonym przez fizyków prawem uni-
wersalnym, lecz procesem stawania się, który od-
najdujemy dzięki pogłębieniu samej świadomości.
92 Problemy filozoficzne XX wieku
To właśnie uparte dążenie do konkretu (tak na-
wet brzmi tytuł pięknego dzieła Jean Wahla) leży
u podstaw filozofii współczesnej. Nie dlatego zresz-
tą, by ta filozofia miała stanowić kontynuację
któregoś ze wspomnianych prądów. Pomimo ogrom-
nego wpływu, jaki one na nią wywarły, nie ulega
wątpliwości, że poszły one obecnie w zapomnienie
lub są krytykowane, a nawet że przywrócono do
czci filozofię Hegla, która była głównym .przed-
miotem ich ataków. Na początku XX wieku można
było dostrzec w filozofii nutę triumfu, nader obcą
czasom obecnym. Styl rozpraw filozoficznych zbli-
żał się wówczas do mowy potocznej, a w końcu
język techniczny stworzony przez dawną filozofię
został nawet jako zbędny i szkodliwy całko-
wicie odrzucony. DziÅ› sprawa ta przedstawia siÄ™
znowu inaczej: znowu ukazuje się mnóstwo dzieł
zawiłych i niejasnych, przeładowanych terminami
technicznymi.
Z drugiej jednak strony wiemy, jak wiele po-
zostało z filozofii początków XX wieku: umieszcze-
nie w centrum myśli filozoficznej konkretnych pro-
blemów człowieka, odrzucenie upraszczającej a za-
razem atomizującej analizy, jaką stosował na przy-
kład Taine, a także wielkich syntez w stylu Comte'a
czy Hegla, Analiza natrafia w końcu, w świetle po-
glądów filozofii dzisiejszej, na nasze poczucie rzeczy-
wistości, rzeczywistości, której nie można już roz-
łożyć na składniki nie niwecząc jej samej. Filozofię
tę cechuje dzięki temu tak znamienne przedtem dla
bergsonizmu poczucie niepowtarzalności bytów.
Dlaczegóż więc ton filozofii dzisiejszej jest tak
szczególny w zestawieniu z filozofią początków
Sytuacja obecna 93
naszego stulecia? Odpowiedzią na to pytanie będę
mógł zamknąć charakterystykę filozofii lat ostat-
nich. Przypomnijmy więc sobie wszystkie rozbież-
ności: tam, gdzie Bergson dostrzega przejście, tam
nasi współcześni dostrzegają zerwanie ciągłości.
Gdy Bergson brak ciągłości pomiędzy poszczegól-
nymi postaciami bytu uważa za rezultat podykto-
wanego praktycznymi potrzebami sposobu patrze-
nia i uważa za zadanie filozofii przywrócenie rze-
czywistej ciągłości, to nasza filozofia natrafia stale
na pęknięcia, których nie potrafi przekroczyć. Gdy
głównym motywem filozofii Bergsona jest pęd ży-
ciowy, dynamizm, to ideÄ… przewodniÄ… naszej filo-
zofii jest pojęcie struktury i granicy. Nasze do-
tychczasowe rozważania dostatecznie to potwier-
dzajÄ….
Można by sięgnąć po pewne porównanie do
dziedziny fizyki (będzie ono oczywiście miało zna-
czenie czysto symboliczne) i stwierdzić, że struktu-
ry, o jakich mówi filozofia dzisiejsza, mają na ogół
postać układów czy pól sił uzależnionych od swoich
biegunów. Zwiadomości nie uważa się więc za ja-
kieś naczynie, w którym byłyby zamknięte zjawi-
ska świadomości, lecz za biegun, dla którego bie-
gunem przeciwstawnym może być (zależnie od te-
go, jaką strukturę rozpatrujemy) świat zewnętrzny,
inni ludzie lub transcendencja. Do znacznej ilości
znanych nam już przykładów można by dorzucić
wiele dalszych. Pozwolę sobie powołać się raz je-
szcze na doniosłe wyniki badań Paliarda nad rolą
myślenia w postrzeganiu odległości.20 Psychologia
20
J. Pahard, Pensee implicite et peiception visuelle,
Paris 1949.
94 Problemy filozoficzne XX wieku
klasyczna stała na stanowisku, że zródłem postrze-
żeń odległości jest kojarzenie wyobrażeń. Paliard
wykazał na podstawie pomysłowych doświadczeń,
że są one wynikiem implikowanej refleksji, w któ-
rej wrażenie zmysłowe i przedmiot zewnętrzny wa-
runkujÄ… siÄ™ wzajemnie jak dwa bieguny pola elek-
trycznego.
Rozwijając dalej to porównanie przytoczę głę-
boką uwagę jednego z najznakomitszych myślicieli
naszych czasów, Paul Valery'ego. Pisze on w Quel-
Ä…ues pensees de Monsieur Teste o tym pewnego
lodzaju polu, decydującym o zjawiskach świado-
mości: wyobrażeniach, ideach, k t ó r e gdyby
n i e to p o l e % b y Å‚ y b y t y l k o kombina-
c j a m i c z y s y m e t r y c z n y m i u k Å‚ a d a m i
w s z e l k i c h k o m b i n a c j i " . W polu elektrycz-
nym, jakie podczas elektrolizy tworzy siÄ™ w cieczy
wskutek przepływu prądu od anody do katody, jo-
ny, które przedtem błąkały się bezładnie a więc
we wszystkich możliwych kombinacjach dążą
teraz jedne ku anodzie, inne ku katodzie. Struk-
tury bytu ludzkiego są też jak gdyby wypełniony-
mi liniami sił polami, w obrębie których bieguny
decydują o pewnej regularności zjawisk, dokonu-
jących się w zasięgu ich oddziaływania.
Poza obrębem tych pól świadomość zawiera
tylko produkty odpadowe" nazwane tak przez
Huxleya w jednej z jego ostatnich książek, te uro-
jenia, te, jak się on wyraża, ,,permutacje i kombi-
nacje myślowe powstające wówczas, gdy świado-
mość funkcjonuje w sposób przypadkowy"21.
21
Grey Emmence, 1941.
Sytuacja obecna 95
Filozofia współczesna wyodrębnia i bada te pole
wypełnione liniami sił. Z tym też wiąże się ostatnia,
jaką wymienię, cecha filozofii współczesnej, a
mianowicie pluralizm. Nie jest to już pluralizm
[ Pobierz całość w formacie PDF ]